Ιστορικό Αρχείο Δήμου Αρχανών

• Δημοτικό ή Κοινοτικό Αρχείο

Το Ιστορικό Αρχείο Δήμου Αρχανών περιλαμβάνει το τεράστιο υλικό της αλληλογραφίας και των πεπραγμένων της εν Αρχάνες επί της Αμύνης Επιτροπής από τον Φεβρουάριο του 1897 έως τον Νοέμβριο 1898. Το αρχείο αυτό καταρτίσθηκε το 1938 με απόφαση του τότε Κοινοτικού Συμβουλίου των Αρχανών, ταξινομήθηκε και Βιβλιοδετήθηκε σε οκτώ (8) ογκώδεις τόμους. Φωτογραφικό αντίγραφο σε μικροταινίες έχει παραχωρηθεί και στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Συνολικά περιλαμβάνει περισσότερα από 2.000 έγγραφα τοπικού και γενικότερου ενδιαφέροντος. Το πλούσιο υλικό του Αρχείου αυτού δεν έχει ακόμη επιστημονικώς ερευνηθεί και το περιεχόμενο του παραμένει σχεδόν άγνωστο. Από τους ιστορικούς της Κρήτης μόνον ο Ιω. Μουρέλλος φαίνεται να το συμβουλεύτηκε και δημοσίευσε επιλεκτικώς μερικά έγγραφα. Η αξία όμως του Αρχείου είναι πολύ μεγαλύτερη από όσο μπορεί κανείς να εικάσει από τις πληροφορίες του Μουρέλλου. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται συνολικώς και αποτιμάται η ιστορική του αξία τώρα, στο Επιστημονικό Συμπόσιο που οργανώνει ο Δήμος Αρχανών, στα πλαίσια του ευρύτερου προγράμματος εκδηλώσεων τιμής και μνήμης για την επανάσταση του 1897, στην επέτειο της εκατονταετηρίδας της (1897-1997). Ενδεικτικώς, το περιεχόμενο του Ιστορικού Αρχείου των Αρχανών, μπορεί να οργανωθεί στις ακόλουθες γενικές ενότητες:

1. Αλληλογραφία της εν Αρχάνες επί της Αμύνης Επιτροπής με τον Τιμολέοντα Βάσσο.
2. Αλληλογραφία με τον πρόεδρο της Γενικής Συνελεύσεως των Κρητών στις Πλακούρες Αποκορώνου.
3. Αλληλογραφία με την Κεντρική των Κρητών Επιτροπή στην Αθήνα.
4. Αλληλογραφία με τον Διοικητή των στρατευμάτων της Διεθνούς Προστασίας Άγγλο Συνταγματάρχη Herbert Chermside.
5. Αλληλογραφία με τον Γενικό Αρχηγό των 12 Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης Αριστοτέλη Κόρακα.
6. Αλληλογραφία με τους Γενικούς Αρχηγούς τους Οπλαρχηγούς και τις Διοικητικές Επιτροπές των 12 Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης.
7. Έγγραφα αναφερόμενα στη δράση του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών και του Διοικητή τους Ιωάννη Νταφώτη.
8. Εκθέσεις μαχών στην περιοχή των Αρχανών και στις επαρχίες Τεμένους, Μαλεβιζίου, Πεδιάδος.
9. Αναφορές και διαμαρτυρίες για τις ληστρικές επιδρομές και τις ωμότητες των τουρκοκρητών εις βάρος του χριστιανικού στοιχείου.
10. Έγγραφα σχετικά με τη λύση της αυτονομίας και τις αντιθέσεις των πολιτικών και στρατιωτικών αρχηγών της Κρήτης, αποφάσεις των Γενικών Συνελεύσεων, ψηφίσματα κλπ.
11. Έγγραφα σχετικά με την εθνική δράση εκκλησιαστικών ανδρών της εποχής, του μητροπολίτη Κρήτης Ευμενίου και των επισκόπων Χερρονήσου Αγαθαγγέλου και Πέτρας Τίτου.
12. Έγγραφα σχετικά με τις παρεμβάσεις σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής, όπως λ.χ. των αρχαιολόγων Ιωσήφ Χατζηδάκη και Άρθουρ Έβανς, στα κρητικά πράγματα.
13. Έγγραφα σχετικά με την κινητοποίηση του άμαχου πληθυσμού και την επικουρία σε τρόφιμα και εφόδια από τα χωριά της Κρήτης στην Επιτροπή Αρχανών κατά την κρίσιμη περίοδο.
14. Έγγραφα σχετικά με την μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου (25 Αυγούστου 1898)