Ο Ξενοφών Αστερίου Κοκόλης γεννήθηκε στην Κατερίνη το 1939 από γονείς δασκάλους. Στην Κατερίνη τελείωσε τις εγκύκλιες σπουδές του το 1956. Έλαβε το πτυχίο Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1962. Στη διάρκεια των σπουδών του, μαζί με μια ομάδα συμφοιτητών του, εξέδωσαν ένα βραχύβιο λογοτεχνικό περιοδικό με τον τίτλο Ευμένης. Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στην Πίζα της Ιταλίας το διάστημα 1970-1971 και 1973-1975. Αναγορεύθηκε διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ το 1975 με την διατριβή Ένα νέο στοιχείο ύφους: οι «λέξεις-άπαξ». Θεωρητική εξέταση. Οι «λέξεις-άπαξ» στα «Ποιήματα» του Γιώργου Σεφέρη, Θεσσαλονίκη 1974.

Από τον Απρίλιο του 1965 έως τον Απρίλιο του 1974 εργάστηκε ως βοηθός του Σπουδαστηρίου Νεώτερης Ελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ. Επανήλθε στο ΑΠΘ το 1975 ως επιμελητής, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1983 όταν έγινε λέκτορας. Επίκουρος καθηγητής εκλέχθηκε το 1984, θέση στην οποία παρέμεινε συνειδητά για πολλά χρόνια χωρίς να διεκδικήσει πανεπιστημιακή εξέλιξη. Το 1999 εκλέχθηκε αναπληρωτής καθηγητής έως το 2005, όταν αποχώρησε από το ΑΠΘ. Δίδαξε ακόμη ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Δίδαξε κυρίως νεοελληνική λογοτεχνία και θεωρία της λογοτεχνίας.

Ο Ξ. Κοκόλης ήταν παντρεμένος με τη Μαρία Βερτσώνη (1940-1995), φιλόλογο, συνεργάτιδα για πολλά χρόνια του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Απέκτησαν μία κόρη, την Αλεξάνδρα.

Ο Ξ. Κοκόλης είχε ένα εκτεταμένο φιλολογικό έργο. Δημοσίευσε πλήθος βιβλίων και άρθρων, κυρίως για τη νεοελληνική ποίηση. Πλούσιο είναι το έργο του πάνω στον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Καβάφη, τον Σικελιανό, τον Αναγνωστάκη τον Σκαρίμπα και τον Παπαδιαμάντη. Επιμελήθηκε δίσκους σεφαραδίτικων τραγουδιών καθώς και δίσκους ανάγνωσης ποίησης. Ακόμη μετέφρασε ποίηση (Rafael Alberti) καθώς και στίχους του τάνγκο και του φλαμένκο. Είχε πλούσια δημόσια δράση με ομιλίες, οργάνωση εκδηλώσεων και ραδιοφωνικών εκπομπών γύρω από τη λογοτεχνία. Μιλούσε αγγλικά, ιταλικά και ισπανικά. Διετέλεσε πρόεδρος και γενικός γραμματέας του Συλλόγου Πανεπιστημιακών βοηθών-Επιμελητών του ΑΠΘ. Τιμήθηκε για την αντιδικτατορική του δράση ως μέλος ενός πυρήνα της Δημοκρατικής Άμυνας Θεσσαλονίκης.

Συνεργάστηκε με πλήθος λογοτεχνικών περιοδικών και με εφημερίδες. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής: Διαγώνιος, Τραμ, Αντί, Η λέξη, Χάρτης, Πόρφυρας, Ο παρατηρητής, Εντευκτήριο, Πολίτης, μικροΦιλολογικά, Καθημερινή, Αυγή.

Μερικά από τα βιβλία του:

«Λέξεις-άπαξ»: στοιχείο ύφους. Θεωρητική εξέταση-καταγραφή στα Ποιήματα του Γ. Σεφέρη, Εξάντας, Α-θήνα 1975.

Πίνακας λέξεων των 154 ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη, Ερμής, Αθήνα 1976.

Για το «Άξιον Εστί» του Ελύτη. Μια οριστικά μισοτελειωμένη ανάγνωση, University Studio Press, Θεσσα-λονίκη 1984.

Μικροσκόπηση μεταφράσεων. Lorca, Apollinaire, Moréas, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1985.

Ο μελοποιημένος Καρυωτάκης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1987.

Η ομοιοκαταληξία. Τύποι και λειτουργικές διαστάσεις, Στιγμή, Αθήνα 1993.

Σαρκολατρία. Μία αποσιωπημένη διάσταση της ποίησης του Κωστή Παλαμά, ανθολόγηση: Ξ. Α. Κοκόλης, Εκ-δοτική Θεσσαλονίκης, 1999.

Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Μελέτες και σημειώματα, Νεφέλη, Αθήνα 2001.

Άνθρωποι και μη: τα όρια της φαντασίας στο Σκαρίμπα. Μελέτες και σημειώματα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001.

Στιχάκια του φλαμένκο, ανθολόγηση, επιμέλεια, μετάφραση Ξ. Κοκόλης, Στιγμή, Αθήνα 2007.

Τριάντα παρωδίες ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη, Καστανιώτης, Αθήνα 2007.

Ο κόσμος του καθρέφτη στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, Καστανιώτης, Αθήνα 2007.

Δύο τόποι - Δύο ποιήματα. «Πρέβεζα» του Καρυωτάκη, «Ιερά Οδός» του Σικελιανού, Νησίδες, Αθήνα 2009.

[Πηγές σύνταξης βιογραφικού: Υλικό του αρχείου, κυρίως του υποφακέλου 71.4]