Το Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών ιδρύθηκε με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου το 1859 (πράξη 69/1859 (1.12.1859) του Δημοτικού Συμβουλίου Αθηναίων όπως συμπληρώθηκε με την 84/1860 όμοια αυτού).
Την πρώτη Σεπτεμβρίου 1859, επί της πρώτης Δημαρχίας Γεωργίου Σκούφου (1857-1862), άρχισε να λειτουργεί το Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών με Διευθυντή τον ιατρό Α. Ζίννη. Σταδιακά, το Βρεφοκομείο στεγάστηκε σε διάφορα οικήματα, μέχρι που το 1874 εγκαταστάθηκε στο ιδιόκτητο κτήριό του, στην οδό Πειραιώς, Πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου), έργο του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκου. Στο ισόγειο του Βρεφοκομείου, σε ένα μεγάλο θάλαμο, λειτουργούσε το «Θεραπευτήριο» του Ιδρύματος. Παράλληλα υπήρχαν διάφοροι βοηθητικοί χώροι όπως νεκροτομεία, πλυντήρια, θάλαμοι αποστείρωσης και φυσικά ο Ναός. Στη δεκαετία του 1890 το Βρεφοκομείο αποκτά δικό του ναό, τον ναό των Αγίων Αναργύρων, ο οποίος κτίζεται εντός του οικοπέδου του στην πλατεία Ελευθερίας. Στο κτήριο του Δημοτικού Βρεφοκομείου στεγάστηκε και η Πανεπιστημιακή Κλινική καθώς και οι υπηρεσίες του ΠΙΚΠΑ. «Η πορεία του Βρεφοκομείου στο 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα διασταυρώνεται με εκείνη της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών που στεγάσθηκε για τρεις περίπου δεκαετίες στο χώρο του».
Το 1879 το Αδελφάτο του Ιδρύματος αποδέχθηκε πρόταση του Διευθυντή Αναστασίου Ζίννη να γίνεται η διδασκαλία του μαθήματος «...της των Νοσημάτων Παιδικής Κλινικής» εντός του Δημοτικού Καταστήματος.. Η δημιουργία του πρώτου Νοσοκομείου Παίδων στην Ελλάδα, στον περίβολο του Βρεφοκομείου ξεκίνησε ταυτόχρονα σχεδόν με την ίδρυση της Κλινικής. Σε όλες τις περιόδους λειτουργίας του Ιδρύματος εκπαιδεύτηκαν, με φροντίδα και επιβάρυνση του Βρεφοκομείου, περισσότεροι από έξι χιλιάδες φοιτητές της Ιατρικής, δηλαδή σχεδόν όλοι οι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίσης στο Βρεφοκομείο Αθηνών απέκτησαν την ειδικότητά τους οι πρώτοι Έλληνες παιδίατροι. Το 1915 έγινε η μετεγκατάσταση του Νοσοκομείου Παίδων από το Βρεφοκομείο στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία». «Δια του κυρωθέντος την 2αν Ιουνίου 1930 νέου Οργανισμού του Βρεφοκομείου η υπηρεσία αυτού διηρέθη εις το καθαρώς διοικητικόν προσωπικόν, και ιδρύθη θέσις διοικητικού Διευθυντού έχοντος έργον κύριον να διευθύνη το κατάστημα και επιβλέπη την κανονικήν λειτουργίαν αυτού, έχων την άμεσον εποπτείαν και προϊστάμενος όλου του προσωπικού (παραβ. άρθρ. 27 Νέου Οργανισμού) ο δε Διευθυντής Ιατρός, απαλλαγείς όλων των προσθέτων διοικητικών υπηρεσιών, αίτινες τον επεβάρυνον, περιωρίσθη εις τα καθαρώς Ιατρικά αυτού καθήκοντα, καταλεγόμενος ούτω μεταξύ του Ιατρικού προσωπικού του Ιδρύματος…….». «Εξάλλου η ιατρική υπηρεσία του Βρεφοκομείου διηρέθη δια του αυτού οργανισμού εις εσωτερικήν ιατρικήν υπηρεσίαν και εις εξωτερικήν ιατρικήν υπηρεσίαν, εκάστη των οποίων διαιρείται εις τμήματα, έχοντα ως προϊσταμένους ειδικούς Παιδιάτρους (Αρχείο Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών, φακ. 2).
Το Βρεφοκομείο δεχόταν για νοσηλεία (κλειστή περίθαλψη) έκθετα νεογέννητα αλλά και μεγαλύτερα παιδιά ορφανά, όχι μόνο από την Αθήνα και από τον Πειραιά, αλλά και από όλη την Ελλάδα. Η θνησιμότητα των «Θρεπτών του Δήμου» ήταν μεγάλη. Κύρια αιτία θανάτου ήταν η πείνα. Τα χρήματα για τη γενικότερη λειτουργία του ήταν ανεπαρκή και οι κυρίες της υψηλής αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής αγωνίζονται για την εξεύρεση πόρων. Στον Οργανισμό του 1935 προβλέπεται η λειτουργία Συμβουλίου Γνωμοδοτικών Κυριών (έξι τουλάχιστον) που εκλέγονται από το Αδελφάτο και εποπτεύουν τη λειτουργία του Ιδρύματος και εισηγούνται ως προς διάφορα θέματα. Αρχικός σκοπός της σύστασης του Ιδρύματος υπήρξε η περίθαλψη των νόθων βρεφών τα οποία προέρχονταν από τον Δήμο Αθηναίων, προβλεπόταν ωστόσο και η υποδοχή βρεφών, κατόπιν αιτήσεων, από τους άλλους Δήμους της χώρας. Η εισαγωγή των βρεφών γινόταν είτε μέσω της βρεφοδόχου είτε μέσω διαφόρων Αρχών (αστυνομικών και εκκλησιαστικών), σπανιότερα δε, με κατευθείαν παράδοση από τους φυσικούς γονείς. Για το διάστημα 1874-1890 το ίδρυμα φέρει το όνομα Δημοτικό Νηπιακό Ορφανοτροφείο. Διοικείται από τετραμελές συμβούλιο, το οποίο έως το 1984 ονομαζόταν Αδελφάτο και στη συνέχεια μετονομάζεται σε Διοικητικό Συμβούλιο. Το Δημοτικό Βρεφοκομείο συνεχίζει να δέχεται βρέφη μέχρι 16.2.1979, οπότε γίνεται η τελευταία εισαγωγή με αύξοντα αριθμό 46.034. Στο Παράρτημα παρατίθεται «Πίνακας Αρ. Μητρώου ανά φάκελο» (αποδελτίωση 26098 Αριθμών Μητρώου βρεφών).
Από τη δεκαετία του ‘80 ο χαρακτήρας του Ιδρύματος αλλάζει. Το ιδιόκτητο κτήριο εγκαταλείπεται και μετατρέπεται σε Δημοτική Πινακοθήκη. Το Δ.Β.Α. – μόνο κατ’ όνομα πλέον βρεφοκομείο – διοικεί το δίκτυο των δημοτικών παιδικών σταθμών, που άρχισαν να δημιουργούνται από το 1983 με την εφαρμογή του Π.Δ. 268/83. Στο μεταξύ έχει ήδη αρχίσει να λειτουργεί από το 1955 (ίδρυση με ΒΔ του 1952) το «Εν Αθήναις Κέντρον Βρεφών Η Μητέρα», που αποτελεί μέχρι και σήμερα την διάδοχο κατάσταση του Βρεφοκομείου.
Η Περίοδος του Πολέμου και της Κατοχής (1940-1944) και η πρώτη μεταπολεμική δεκαετία (1945-1955) είναι η περίοδος κατά την οποία ο χώρος του Δημοτικού Βρεφοκομείου δέχεται πλήθος παιδιών που στη συνέχεια υιοθετούνται εντός και εκτός Ελλάδος. Μετά από τρία χρόνια παραμονής στο ΔΒΑ, τα αγόρια πήγαιναν στο γειτονικό Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα και τα κορίτσια στο Αμαλίειο Ορφανοτροφείο. Ο μεγαλύτερος αριθμός αιτημάτων έρευνας στο συγκεκριμένο αρχείο του Δημοτικού Βρεφοκομείου που φυλάσσεται στην Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ αναφέρεται στην περίοδο αυτή.
Το Δημοτικό Βρεφοκομείο, ως δημοτικό ίδρυμα, διέπεται από τις διατάξεις του Δημοτικού και Κοινοτικού Κώδικα που ισχύουν κάθε φορά για τα δημοτικά ιδρύματα.
Ν.Δ. «Περί κωδικοποιήσεως εις ενιαίον κείμενον νόμου της νομοθεσίας περί δήμων και κοινοτήτων» (ΦΕΚ Α΄ τ. 316, 18.9.1926).
Νόμος 4548/1930 «Περί καταστάσεως των δημοτικών υπαλλήλων» (ΦΕΚ Α΄ τ. 115, 16.4.1930).
Διατάγματα «Περί επεκτάσεως διατάξεων του νόμου 4548 επί φιλανθρωπικών ιδρυμάτων (ΦΕΚ Α΄ τ. 196, 6.6.1930 και Α΄ τ. 222, 28.6.1930).
ΒΔ «Περί οικονομικής Διοικήσεως και Λογιστικού των Δήμων και Κοινοτήτων» (ΦΕΚ Α΄ τ. 123, 31.5.1949)
Ν. 1065/1980 « Περί κυρώσεως Δημοτικού και Κοινοτικού Κώδικα» (ΦΕΚ Α΄ τ.168, 24.7.1980, άρθρα 125 και 126 όπως αντικαταστάθηκαν με τα άρθρα 19 και 20 του ν. 1270/82 ( ΦΕΚ Α΄ τ. 93, 10.8.1982)
Σημαντικές τομές στη λειτουργία του Δημοτικού Βρεφοκομείου αποτελούν οι Οργανισμοί του 1943 και του 1953. Στο αρχείο συμπεριλαμβάνεται και ως έντυπο «Οργανισμός» του 1935 που είχε κυρωθεί από το Αδελφάτο στις 2 Ιουνίου 1930.
Οργανισμός του 1943 «Οργανισμός εσωτερικής υπηρεσίας του ΔΒΑ (ισχύει από 1ης Απριλίου 1943) ψηφισθείς δια της...........(βλ. φ. 54, σελ. 1-48) [87 άρθρα]
Υπ. Απ. 85725 (ΦΕΚ 274 Β΄, 16.12.1953, 2063-2066) «Περί εγκρίσεως του Οργανισμού της εσωτερικής υπηρεσίας του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών».
Nόμος 4227/1962 (ΦΕΚ 49 Α΄, 24.3.1962) Περί των Βρεφοκομείων «…εις παιδίατρος απαραιτήτως παρ’ εκάστω βρεφοκομείω…» (άρθρον 2) Εις το Αδελφάτον μετέχει υποχρεωτικώς αντιπρόσωπος του Υπουργείου Κοινωνικής Προνοίας (άρθρον 4)
ΝΔ 610/1970 (ΦΕΚ 171 Α΄ 21.8.1970) Περί υιοθεσίας των μέχρις ηλικίας δέκα οκτώ ετών ανηλίκων
Νόμος 2447/1996 (ΦΕΚ 278/30-12-1996) Κύρωση ως Κώδικα του σχεδίου νόμου «Υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή ανηλίκου, δικαστική συμπαράσταση, δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων και συναφείς ουσιαστικές, δικονομικές και μεταβατικές διατάξεις».
Σύμφωνα με τον Οργανισμό του 1943, η διοικητική διάρθρωση του Δημοτικού Βρεφοκομείου είναι η εξής:
Γενικός Διευθυντής, Διοικητικές Υπηρεσίες, Οικονομικές Υπηρεσίες,
Τεχνικές Υπηρεσίες, Υγειονομικές και εν γένει Ιατρικές Υπηρεσίες,
Γραφείο Νομικού Συμβούλου, Παράρτημα Βούλας, Β΄ Παράρτημα (οδού Βηλαρά), Γ΄ Παράρτημα (Κολοκυνθούς).
Σύμφωνα όμως με τον Οργανισμό του 1953 οι υπηρεσίες διαρθρώνονται ως εξής:
Α. Διοικητική Υπηρεσία
α. Γραφείον Διευθυντού, β. Γραμματεία, γ. Γραφείον Κοινωνικής Προνοίας, δ. Ναός, ε. Υπηρεσία Καθαριότητος,
στ. Πλυντήριον-Σιδηρωτήριον, ζ. Μαγειρείον, η. Ραφείον.
Β. Οικονομική Υπηρεσία
α. Γραφείον Προϊσταμένου, β. Γραφείον Λογιστηρίου, εκκαθαρίσεως και Εντολής Δαπανών, γ. Ταμείον, δ. Γραφείον Διαχειρίσεως Υλικού, ε. Γραφείον Διαχειρίσεως Τροφίμων.
Γ. Υγειονομική Υπηρεσία
α. Γραφείον Διευθυντού Ιατρού, β. Γραφείον Ιατρικού Προσωπικού, γ. Μικροβιολογικόν Εργαστήριον, δ. Φαρμακείον, ε. Γραφείον Νοσηλευτικού και Βρεφοκομικού Προσωπικού.
Δ. Τεχνικαί Υπηρεσίαι
α. Υπηρεσία συντηρήσεων κτιρίων και εγκαταστάσεων, β. Υπηρεσία κινήσεως.
Σύμφωνα με τον Οργανισμό του 1953 ο Διευθυντής του ΔΒΑ τηρεί το Βιβλίο Υιοθεσιών και συμβολαιογραφικών πράξεων προστασίας εκθέτων
Αρκετά μεταγενέστερη είναι η υπόθεση των Παιδικών Σταθμών. Ο πρώτος Παιδικός Σταθμός δημιουργήθηκε το 1964 εντός του κτιριακού συγκροτήματος του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών στην οδό Πειραιώς 51. Με το ΠΔ 268/1983 (ΦΕΚ Α΄101/27.7.1983 «Προσαρμογή και συμπλήρωση των διατάξεων που ισχύουν για τη σύσταση και λειτουργία του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών» θεσπίζεται η ίδρυση παιδικών σταθμών: «Σκοπός του ιδρύματος είναι η περίθαλψη βρεφών και νηπίων και η ίδρυση βρεφικών και παιδικών σταθμών για την εξυπηρέτηση των εργζομένων μητέρων» (άρθρο 2).
Με το Ν. 3448/06 (ΦΕΚ 950Β΄ /19.7. 2006) πραγματοποιήθηκε η συγχώνευση των διαφορετικών Νομικών Προσώπων. Για παράδειγμα οι τέως Κρατικοί Παιδικοί Σταθμοί αρμοδιότητας υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας μεταφέρονται στο Δήμο Αθηναίων και έτσι οι Δημοτικοί Παιδικοί Σταθμοί του Δήμου Αθηναίων διοικούνται πλέον κατά τρόπο ενιαίο από το Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών.
