Το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος K. Βενιζέλος» υπήρξε μία παλιά ιδέα του αοίδιμου Μητροπολίτη Kισάμου και Σελίνου Ειρηναίου Γαλανάκη. Ήταν το αποτέλεσμα πολυετών προσπαθειών της κοινωνίας των Χανίων και της Κρήτης να δημιουργηθεί στην πόλη, από την οποία καταγόταν ο μεγαλύτερος Έλληνας πολιτικός του 20ού αιώνα, ένα ίδρυμα πανελλήνιας εμβέλειας, κέντρο έρευνας και μελέτης του έργου και της εποχής του.

Το Ίδρυμα συστάθηκε στις 26 Μαρτίου 2000.

Η Βουλή των Ελλήνων κύρωσε νομοθετικά τον οργανισμό του Ιδρύματος (Νόμος 2841/21-9-2000 και όπως αυτός τροποποιήθηκε με τον Νόμο 4386/11-05-2016), το έθεσε υπό την αιγίδα της και έγινε ιδρυτικό μέλος. Ο εκάστοτε Πρόεδρος της εθνικής αντιπροσωπείας είναι Πρόεδρός του. Το καταστατικό του Ιδρύματος υπέγραψαν 32 μέλη, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η τοπική Εκκλησία και Αυτοδιοίκηση της Κρήτης, κορυφαίοι φορείς της επιστήμης, του πνεύματος και της οικονομίας (Πολυτεχνείο Κρήτης, Μουσείο Μπενάκη, Ε.Λ.Ι.Α., Ίδρυμα Μποδοσάκη, Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, Κοινωφελές Ίδρυμα «Αγία Σοφία», Εθνική Τράπεζα, Τράπεζα Πειραιώς, Τράπεζα Χανίων, ΑΝΕΚ, Συνεταιρισμός ΙΝΚΑ, κ.α.), επιστημονικοί σύλλογοι, οργανώσεις αποδήμων και σημαντικές προσωπικότητες της δημόσιας ζωής.
Το Ίδρυμα διοικείται από 23μελές Διοικητικό Συμβούλιο. Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος είναι ο Νικόλαος Eμμ. Παπαδάκης και Επιστημονική Σύμβουλος η Ελένη Γαρδίκα Kατσιαδάκη.

Έδρα του Ιδρύματος είναι η ιστορική οικία του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων, κτίριο του 1877, ενώ οι Διοικητικές και Επιστημονικές του Υπηρεσίες από τον Νοέμβριο του 2005 στεγάζονται στο ανακαινισμένο κτίριο της πρώην οικίας Βλουμ έναντι της οικίας Βενιζέλου. Τον Αύγουστο του 2007 σε ειδική εκδήλωση το κτίριο ονομάστηκε Μέγαρο «Μητροπολίτης Ειρηναίος Γαλανάκης» προς τιμήν του πρώτου Προέδρου του Ιδρύματος.

Το Ίδρυμα συγκροτεί αρχείο από την έναρξη της λειτουργίας του, καθώς η έρευνα της εποχής και του έργου του μεγάλου Έλληνα πολιτικού αποτελεί βασικό σκοπό του. Οι αρχειακές συλλογές, που σχετίζονται με τη ζωή και τη δράση του Βενιζέλου και καλύπτουν σχηματικά την περίοδο από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960, είναι ελεύθερα προσβάσιμες στον τίτλο Ψηφιακό Αρχείο Ιδρύματος.
Οι αρχειακές συλλογές του Ιδρύματος αποτελούνται από κατηγορίες χειρογράφων, γραφιστικού (ταχυδρομικές κάρτες και λιθογραφίες – αφίσες), φωτογραφικού και χαρτογραφικού υλικού.
Η συλλογή χειρογράφων περιλαμβάνει έγγραφα κυρίως δημόσιου περιεχομένου (πολιτικά) -επιστολές με αποδέκτη ή παραλήπτη τον Βενιζέλο, αλληλογραφία που διεκπεραιωνόταν μέσω πολιτικών – κυβερνητικών υπηρεσιών επί πρωθυπουργίας του- αλλά και ιδιωτικού –προσωπική αλληλογραφία του ίδιου, της συζύγου του Έλενας και του γιου του Σοφοκλή-, όπως επίσης και έγγραφα που σχετίζονται με ιστορικά γεγονότα της Κρήτης, την πολιτική και κοινωνική ζωή του νησιού. Ενδεικτικά, τμήμα του αρχείου αποτελεί η Απόφαση του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Αθήνας, σχετικά με την εναντίον του Βενιζέλου δολοφονική απόπειρα το 1933, με συνημμένη την ιατροδικαστική εξέταση και την ειδική εμπειροτεχνική πραγματογνωμοσύνη (δικογραφία, φωτογραφικό υλικό) αλλά και το αρχείο του δικηγόρου της υπόθεσης Πέτρου Φικιώρη με την πλήρη δικογραφία.
Επίσης, στη συλλογή «Ελευθέριος Βενιζέλος» εντάσσεται τμήμα της μετάφρασης της Ιστορίας του Θουκυδίδη, έργο που ξεκίνησε ο Βενιζέλος το 1921 κατά τη διάρκεια της αυτοεξορίας του στο Παρίσι, καθώς και τα σχόλια επ’ αυτής.
Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η συλλογή «Κλέαρχος Μαρκαντωνάκης», προσωπικός γραμματέας του Βενιζέλου, η συλλογή «Σοφοκλής Βενιζέλος», «Κόμμα των Φιλελευθέρων», καθώς και η συλλογή «Εμμ. Ν. Γεωργακάκης» με ιστορικές και στρατιωτικές πληροφορίες από τους Βαλκανικούς πολέμους μέχρι και τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή.
Το εικαστικό και φωτογραφικό υλικό του Ιδρύματος αποτελείται από πρωτότυπα έργα μεγάλων ζωγράφων, σειρές λιθογραφιών, χαρτών, καθώς και φωτογραφικές πλάκες, σπάνιες φωτογραφίες, cartes-postales, slides και αρνητικά φωτογραφιών.
Μοναδικής σπανιότητας είναι και η μουσειακή συλλογή του Ιδρύματος, που αποτελείται από έργα τέχνης (παράσημα – μετάλλια, λαϊκή τέχνη, αγιογραφία, γλυπτική, είδη μικροτεχνίας, κόσμημα, ζωγραφική, νομίσματα, σφραγίδες τοιχογραφίες, φωτογραφίες), έπιπλα, αντικείμενα, φωτιστικά, χαλιά, υφάσματα – ένδυση και οχήματα.
Η συλλογή μικροταινιών και οπτικοακουστικού υλικού περιλαμβάνει: Αρχείο μικροταινιών των προξενικών εκθέσεων από τη σειρά «Πολιτική-Προξενικά Αρχεία-Κρήτη» των αρχείων του Βρετανικού Υπουργείου των Εξωτερικών (1837-1905)· σειρά κινηματογραφικών αρχείων της περιόδου του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου από το “Etablissement de Communication Audiovisuelle de la Defense” του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας της Γαλλίας· σειρά ταινιών και επικαίρων από το κινηματογραφικό αρχείο της ΕΡΤ με θέμα τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την εποχή του, καθώς και κινηματογραφικά αρχεία επίσημων φορέων του εξωτερικού με το ίδιο θέμα.
Ιδιαίτερης ερευνητικής σημασίας είναι και η συλλογή κρητικού, ελληνικού και διεθνούς Τύπου, που καλύπτει τη χρονική περίοδο από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τα τέλη περίπου του 20ου. Εκτός από τους τόμους ελληνικών και ξένων εφημερίδων η συλλογή περιλαμβάνει και λυτά φύλλα (περίπου 2.500), τα οποία αναφέρονται σε ημερομηνίες – ορόσημα της ελληνικής ιστορίας, ενώ εξίσου σημαντικό τμήμα της αποτελεί και το αρχείο μικροταινιών που προέρχεται από την Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.