Ο Εμμ. Κριαράς γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 1906 στον Πειραιά και μεγάλωσε στη Μήλο και στα Χανιά, όπου τελείωσε το Γυμνάσιο. Από το 1924 έως το 1929 φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ μετά την αποφοίτησή του εργάστηκε στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, ως το 1950. Εντωμεταξύ, το 1938, πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τη διατριβή του Μελετήματα περί τας πηγάς του Ερωτοκρίτου.

Το 1950 εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής της Μεσαιωνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, από όπου η χούντα τον απέλυσε το 1968 για τα δημοκρατικά του φρονήματα. Την επόμενη χρονιά εκδόθηκε ο πρώτος τόμος του μνημειώδους έργου του Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας (1100-1669), από το οποίο έχουν εκδοθεί έως τώρα 20 τόμοι.

Συνέγραψε δεκάδες βιβλία (ανάμεσά τους μονογραφίες για τον Ψυχάρη, τον Σολωμό, τον Παλαμά, εκδόσεις παλαιότερων κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας κτλ.) και εκατοντάδες άρθρα. Μαχητικός δημοτικιστής, υπήρξε ο κυριότερος συνεχιστής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη στον τομέα αυτό. Διετέλεσε μέλος επιτροπών που συστήθηκαν από το ελληνικό κράτος για να εισηγηθούν σχετικά με την εφαρμογή των αποφάσεων για την αναγνώριση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους (1976, κυβέρνηση Κ. Καραμανλή), για την καθιέρωση του μονοτονικού συστήματος και για τη μεταγλώττιση του Συντάγματος και των δικαστικών Κωδίκων (1982, κυβέρνηση Α. Παπανδρέου). Το 1995 εξέδωσε το Λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας (Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών). Για το έργο του και για τη γενικότερη προσφορά του έλαβε δεκάδες τιμητικές διακρίσεις, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (μεταξύ άλλων, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ξένος εταίρος της Ακαδημίας Arcadia της Ρώμης και της Ακαδημίας του Παλέρμο), παράσημα και άλλα βραβεία.

Εκτενή βιογραφία του Εμμ. Κριαρά έχει συγγράψει ο Π. Ζιώγας (Εμμανουήλ Κριαράς: Βιογραφικά-Εργογραφικά, Θεσσαλονίκη, 2001, Εμμανουήλ Κριαράς, Θεσσαλονίκη, 2008, με συμπλήρωμα: Εμμανουήλ Κριαράς: 2008 συμπλήρωμα, Θεσσαλονίκη, 2016), ενώ αυτονόητο ενδιαφέρον έχει και η αυτοβιογραφία του (Μακράς ζωής αγωνίσματα, Αθήνα, 2009). Για την εργογραφία του βλ. επίσης Α. Λαμπράκη-Παγανού, Εργογραφία Εμμανουήλ Κριαρά, Ηράκλειο, 2001, Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Το συγγραφικό έργο του Εμμανουήλ Κριαρά: Εβδομήντα χρόνια, Αθήνα, 2000. Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας έχει αναπτύξει τον ιστότοπο “Άπαντα Εμμανουήλ Κριαρά”, όπου αναπαράγονται ψηφιακά τα περισσότερα έργα του.