Αρχείο ΜΠΤ (Α-Σ) - Αρχείο Μετοχιού του Παναγίου Τάφου

Περιοχή αναγνώρισης

Κωδικός αναγνώρισης της ενότητας περιγραφής

ΜΠΤ (Α-Σ)

Τίτλος

Αρχείο Μετοχιού του Παναγίου Τάφου

Χρονολογία(ες)

  • 1517-1914 (Δημιουργία)

Επίπεδο περιγραφής

Αρχείο

Μέγεθος και υπόστρωμα της ενότητας περιγραφής (ποσότητα, όγκος ή διαστάσεις)

21 ράφια (300 αριθμημένοι φάκελλοι και σχεδόν 500 αταξινόμητα τουρκικά έγγραφα)

Περιοχή πλαισίου παραγωγής

Όνομα του παραγωγού

Διοικητική ιστορία

Το Μετόχι του Φαναριού είναι ένα από τα τρία μετόχια που διαθέτει στην Πόλη το Ορθόδοξο πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Συστάθηκε πριν τα μέσα του 17ου αι. και το επέκτειναν μετέπειτα διαδοχικοί πατριάρχες. Έγινε έτσι στην πράξη η δεύτερη έδρα τους, μιας και τους επέτρεπε να συνεργάζονται με το γειτονικό τους Οικουμενικό Πατριαρχείο στη διοίκηση της Εκκλησίας, να ασκούν παρεμβάσεις στις οθωμανικές αρχές και να συντονίζουν τις οικονομικές εξορμήσεις των αγιοταφιτών μοναχών στα Βαλκάνια, τη Μικρασία, το Αιγαίο και τη Μολδοβλαχία.

Το Μετόχι επίσης διατηρούσε σχολεία και ονομαστή βιβλιοθήκη. Μετά το 1865 οι πατριάρχες ζούσαν συνηθέστερα στα Ιεροσόλυμα, αλλά οι επίτροποί τους στο Φανάρι διατηρούσαν αρκετή επιρροή. Μάλιστα δύο από αυτούς (ο Γεράσιμος και ο Δαμιανός) έγιναν μετέπειτα πατριάρχες. Τελευταίος πατριάρχης Ιεροσολύμων που εγκαταστάθηκε για κάποιο διάστημα στο Φανάρι (1879-1880) ήταν ο Ιερόθεος. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και τον αφανισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας το Μετόχι έχασε τη σημασία του και είχε για χρόνια σχεδόν εγκαταλειφθεί. Η φροντίδα της περιουσίας και των αρχείων του κατ' αυτό το διάστημα ανήκε στο δικηγόρο και γνωστό ιστοριοδίφη Βλαδ. Μιρμίρογλου (1875-1966).

Ιστορικό της ενότητας περιγραφής

Διαδικασία πρόσκτησης

Το αρχείο είναι ιδιοκτησία του πατριαρχείου Ιεροσολύμων. Κατά τα διαθέσιμα έγγραφα παραδόθηκε προς φύλαξη στο Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος τον Αύγουστο του 1939.

Περιοχή περιεχομένου και διάρθρωσης

Παρουσίαση περιεχομένου

Αποτελείται κυρίως από χαρτόδετα τεύχη στα οποία διασώζεται η εισερχόμενη αλληλογραφία των πατριαρχών και των επιτρόπων τους με βάση συνήθως τη γεωγραφική της προέλευση (αλληλογραφία Ιερουσαλήμ και Παλαιστίνης, Συρίας και Αιγύπτου, «επαρχιών Τουρκίας», Μολδοβλαχίας και Ρωσίας, ή μερικοί ειδικότεροι φάκελλοι). Με μικρές εξαιρέσεις ανάγεται στις εξής δύο άνισες χρονικές περιόδους: (α) Αλληλογραφία των πατριαρχών Δοσιθέου και Χρυσάνθου (1669-1731)· (β) Αλληλογραφία από την εκλογή του πατριάρχη Αβραμίου (1775) ως το 1900. Οι αποστολείς είναι κυρίως άρχοντες και αξιωματούχοι, αρχιερείς και κοινοτικές αρχές, κληρικοί και λαϊκοί επίτροποι ή έξαρχοι ή πατριαρχικοί απεσταλμένοι στις Ορθόδοξες κοινότητες και τα υπόλοιπα αγιοταφίτικα μετόχια, δανειστές, δωρητές και προμηθευτές του πατριαρχείου, ή άλλοι ιδιώτες που ζητούσαν τη συνδρομή του.

Επιπλέον σώθηκαν: (1) Κώδικες αντιγράφων εξερχόμενης αλληλογραφίας, 1831-1911 (σχεδόν πλήρεις σειρές)· (2) κατάλοιπα των λογιστικών καταστίχων του Μετοχιού και άλλοι σκόρπιοι κώδικες του 18ου και 19ου αι.· (3) κατάλοιπα της ιδιαίτερης αλληλογραφίας του εξάρχου στην Αθήνα και το Ιάσι Αθανασίου Καμπάνη (1841-1861) και άλλων αγιοταφιτών στη Μολδοβλαχία, τη Ρωσία και αλλού· (4) αντίγραφα πρακτικών των συσκέψεων των «κυριαρχών» των Αγίων Τόπων και άλλα επίσημα έγγραφα για το μοναστηριακό ζήτημα της Μολδοβλαχίας· (5) συλλογή από 500 σχεδόν φιρμάνια, σουρέτια και άλλα επίσημα οθωμανικά έγγραφα από τα τέλη του 16ου αι. κ.ε., καθώς και μεταφράσεις τους· (6) διάφορα άλλα μεμονωμένα επίσημα ή ανεπίσημα έγγραφα και αντίγραφα (σιγίλλια, διπλώματα, συμφωνητικά, αποδείξεις, απογραφές, ομολογίες, λογαριασμοί, αφηγήσεις, εγκύκλιοι, σημειώματα, σχέδια, τηλεγραφήματα, συγχωροχάρτια κ.ά.), ενταγμένα ή όχι στην υπόλοιπη αλληλογραφία.

Επιλογές, εκκαθαρίσεις και τελική διατήρηση

Προσθήκες υλικού

Σύστημα ταξινόμησης

Ως το 2023 το αρχείο είχε μείνει εντελώς αταξινόμητο και οι φάκελλοί του είχαν αριθμηθεί στην τύχη από το 1 ως το 302. Σήμερα έχει καταταχτεί σε 3 μεγάλες υποδιαιρέσεις (Κώδικες, Συσταχωμένα έγγραφα, Ποικίλα) με 18 αρχειακές σειρές, που αντιστοιχούν σε γράμματα του αλφαβήτου (Α-Σ). Άλλες 4 σειρές (Τ-Χ) καλύπτουν το «πρόσθετο» ή συμπληρωματικό υλικό (έντυπα, σκεύη, χειρόγραφα, βλ. παρακάτω).

Περιοχή όρων πρόσβασης και χρήσης

Όροι πρόσβασης

Δεν επιτρέπεται η χρήση του υλικού που είναι αταξινόμητο ή σε κακή κατάσταση.

Όροι αναπαραγωγής

Γλώσσα(ες) των τεκμηρίων

Αλφάβητο(α) των τεκμηρίων

Σημειώσεις για τη γλώσσα και γραφή των τεκμηρίων

Κυρίως Ελληνικά, σπανιότερα Αραβικά, Γαλλικά, Ρωσικά , Τουρκικά και ενίοτε και άλλες γλώσσες (Λατινικά, Ιταλικά, Σλαβονικά, Γερμανικά, Ρουμανικά, Γεωργιανά). Υπάρχουν επίσης αρκετές δεκάδες γράμματα γραμμένα στα καραμανλήδικα από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας.

Φυσικά χαρακτηριστικά και τεχνικές προϋποθέσεις

Το αρχείο είχε ήδη υποστεί φθορές προτού παραδοθεί στην ΕΒΕ και ο ένας στους 10 περίπου φακέλλους είναι εν μέρει κατεστραμμένος.

Εργαλεία έρευνας

Προσωρινοί κατάλογοι με βάση την παλιά αρίθμηση: Α, φάκελλοι 1-170· Β, φάκελλοι 171-302 (100 σελίδες). Συστηματικό ευρετήριο σύμφωνα με τη νέα αρίθμηση, Ιούλιος 2023 (25 σελίδες).

Περιοχή συμπληρωματικών πηγών

Εντοπισμός πρωτοτύπων

Εντοπισμός αντιγράφων

Συμπληρωματικές πηγές / σχετικές ενότητες περιγραφής

Έγγραφα και κατάστιχα της ίδιας περιόδου (από τα οποία μερικά έχουν έρθει από την Πόλη) σώζονται στο ταξινομημένο κεντρικό αρχείο του πατριαρχείου στα Ιεροσόλυμα, μαζί με σειρές εισερχόμενης κι εξερχόμενης αλληλογραφίας (κυρίως μετά το 1840).

Υπάρχουν επίσης μικρότερες συλλογές υλικού που προέκυψαν ίσως από τη λεηλασία και την εκποίηση όσων απόμειναν στο Φανάρι μετά το 1955· τέτοιες βρίσκονται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο στην Αθήνα, στο πανεπιστήμιο του Princeton στις ΗΠΑ (Firestone Library) και σε χέρια ιδιωτών.

Εκτός από το κυρίως αρχείο, η ΕΒΕ φιλοξενεί 860 περίπου χειρόγραφα από την παλιά βιβλιοθήκη του Μετοχιού και λίγα έντυπα και σκεύη. Μερικά από τα τελευταία αυτά χειρόγραφα πρέπει επίσης να έχουν αποσπαστεί από το αρχείο του Μετοχιού ή πάντως έχουν αρχειακό χαρακτήρα (π.χ. κατάστιχα συλλογής ελαιών).

Σχετιζόμενες περιγραφές

Σημείωση δημοσίευσης

Γ. Κουρνούτος, Το αγιοταφίτικο της Σμύρνης και η οικογένεια Κοραή (=Αθηνά, τ. 53, 1949, σελ. 28-59)·
Π. Στάθη (διδακτ. διατριβή), Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ιεροσολύμων (=Ανάλεκτα της καθ’ ημάς Ανατολής, τ. 6, 1999)·
Δ. Σταματόπουλος, Το αγιοταφικό μετόχι Κωνσταντινουπόλεως: αρχειακές πηγές (18ος-20ος αιώνας) (=Τετράδια Εργασίας, τ. 32, 2010)·
Α. Τσελίκας, Καταγραφή του αρχείου του πατριαρχείου Ιεροσολύμων (=Δελτίο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου, τ. Ε΄, 1992).

Περιοχή παρατηρήσεων

Εναλλακτικός(οί) κωδικός(οί) αναγνώρισης

Σημεία πρόσβασης

Περιοχή ελέγχου της περιγραφής

Κωδικός αναγνώρισης περιγραφής

Κωδικός αναγνώρισης του φορέα καθιέρωσης της εγγραφής

Κανόνες και/ή συμβάσεις

Ημερομηνίες δημιουργίας, αναθεώρησης ή κατάργησης της περιγραφής

30/1/2023, 1/8/2023

Αλφάβητο(α)

Πηγές

Παρατηρήσεις και Όνομα Αρχειονόμου

Μιχάλης Κοκολάκης

Περιοχή εισαγωγών